"AHLAT’I ARTIK BEKLETMEYİN…" & "GÖRMÜŞ GEÇİRMİŞ AHLAT", Oktay EKİNCİ

AHLAT’I ARTIK BEKLETMEYİN…

Oktay EKİNCİ

Okumuş yazmışlarımızın “Anadolu” gezilerine ilgileri arıyor… Böylece; “Türkiye’yi tanımadan Avrupa görmüşlüğün”  o çekilmez nutukları da sanki azalıyor…

            Hatta, kimi aydınlarımız da; “Amerika’da bakın nasıl?” diye söze girmek yerine, “Anadolu’da bir gelenek var…” diyerek konuşmayı sever oldular… Çağdaş uygarlık için bile “binyılların yarattığı” kültür birikimlerimizin değerini artık herkes kabul ediyor…

            Bu sevindirici gelişmeye “tarihsel yörelerimizi” tanıtarak  ve gezdirerek katkıda bulunanlarımızın, “Anadolu’ya karşı sorumlulukları” var… Kültürel coğrafyamızı “okul” olarak kucaklayan akademisyenler, mimarlar, arkeologlar, sanat tarihçileri, şehirciler ve tüm aydınlarımız da bu büyük sorumluluğa ortaklar…

            Çünkü, bir bölgedeki ziyaret odağının hemen yanı başında bulunan başka bir uygarlık merkezini ihmal ettiğimiz zaman, “Anadolu’daki kültürel birikimlerimiz” açısından da eksik bilgi ve gözlemler yaratabiliyoruz…

AKDAMAR’IN KARŞISINDA…

            İşte bu “vefasızlığın”, belki de en çok yaşandığı bölgelerimizden biri de “Van Gölü” havzası… Örneğin Akdamar Adası’na gösterilen ilginin yanında yıllardır hep “gözardı” edilen çok özel ve çok önemli uygarlık merkezlerimizden biri ise “Ahlat”…

            Van Gölü’ne, sadece uçsuz bucaksız maviliği ve altın kumlu plajlarıyla değil, çevresindeki tarihsel yerleşmeleriyle de “Doğu Anadolu’nun denizi” denilmesine haklılık kazandıran Ahlat,  yaklaşık 2900 yıl önceki ilk “Urartu” yerleşiminden bu yana aynı havzanın “yaşama” merkezi…

            Üstelik, Bizans döneminde “Khlat”, Ermeni Krallıkları zamanında “Hlat”, Süryanilerin dilinde “Khelath”, Arapların egemenliğinde “Halat” ve 12. yüzyılda Türk kenti olunca da “Ahlatşahların” başkenti “Ahlat” denilerek, binyılların tanıklığını da “bugünkü adıyla” sürdürmüş bir kent…

            Tarihi yaşayarak yazan seyyahlar, İslam dünyasının en parlak kentleri için söylenen; “Kubbetü-l İslam” unvanının Ahlat’a da verildiğini belirterek; halkın yüzlerce yıl Arapça, Farsça, Ermenice ve Türkçe konuştuğunu anlatıyorlar…

Gölden gerideki kayalara oyulmuş en eski evlerinin duvarlarında bile “tavus kuşu” resimleri var. Osmanlı döneminde göl kıyısındaki “Hisar”ı da eklenince, tarihi kentin “yalı”sı da oluşmuş ve bu güzelliği şiirlere, türkülere yansımış…

‘UNESCO’NUN MİMARLARI…

            İşte böylesi bir geçmişi “belgeleyen” Ahlat’taki anıtsal mimariyi ve göle doğru akan “gizemli peyzajı” gördüğünüz zaman ise, örneğin UNESCO Dünya Mirası listesinde yer alan “Divriği (Sivas) Ulu Camisi ve Darüşşifası”nın mimarının neden “Ahlat’lı Hürremşah” olduğunu daha iyi kavrıyorsunuz.

            Her biri başlı başına birer “mimari akıl ve zarafet” örneği olan tarihi kümbetlerle birlikte 12. ve 15. yüzyıl dönemine ait “Selçuklu Mezarlığı”ndaki 210 dönüme yayılan  etkileyici büyüklükleri tanımlamak bile olanaksız… 

            Bazıları 4 metreyi aşan yükseklikteki, çoğu insan boyunda sayısız “heykelsi” mezar taşı, güneş Van Gölü’nü efsanevi görüntüleriyle terk ederken sanki karanlıkları bile “aydınlatan” duruşlarıyla geceyi karşılıyorlar… Blok taşlardan sandukaların iki başlarına dikilmiş bu “şahideler”in üzerinde, “Şaman” kültüründen miras “ejder”lerden tutun, Selçuklu’ya has bitkiler ve geometrik motifler, hatta ünlü “Ahlat taşını” böylesi anıtlara dönüştüren ustaların imzaları ve kimlik bilgileriyle de birlikte, birer “tarih kitabı” gibiler…

            İşte bu “dersi”de alabilmek için, örneğin bundan böyle Van Gölü’ne gidip de elbette ki Tuşpa’yı gördükten sonra mutlaka “karşı kıyıda bekleyen”lerimizi de sevindirmek gerekiyor…

            Çünkü Ahlat varken, Akdamar bir yana, aynı denizde belki de hiç kimse yoktu…

GÖRMÜŞ GEÇİRMİŞ AHLAT

Oktay EKİNCİ

Bitlis’teki “Eren Üniversitesi”ne bağlı “Ahlat Meslek Yüksekokulu”, aynı coğrafyanın kültür derinliklerini belgeleyen böylesine eşsiz bir tarih dersine de kucak açacağını acaba tahmin edebilir miydi?... 

Halk arasında “Anadolu’nun denizi” denilen Van Gölü kıyısındaki Büyük Selçuklu Oteli’nde ağırlanan sempozyum katılımcıları, böylesine kimlikli ve gururlu bir kentle tanışacaklarını acaba biliyorlar mıydı? Ve bu tarihsel buluşmaya  17-21 Haziran’da ev sahipliği yapan Bitlis Valisi Mevlüt Atbaş, Ahlat Kaymakamı Bilal Şentürk, Eren Üniversitesi Rektörü Prof.Dr.Hasan Ceylan ile Belediye Başkanı Mevlüt Gülmez, böylesine “erdem”li bir geçmişe sahip çıkmanın “kamusal heyecanı”nı, daha önce yaşamışlar mıydı? Van Gölü sempozyumlarının önderi Prof.Dr. Oktay Belli, bu coşkuyu kendisiyle birlikte tüm emeği geçerlere armağan etmekle kalmadı; tarihin en bilinmezlerini “bilinir”kılan sunumlarıyla Ahlat’ı adeta bir “dünya akademisi”ne dönüştüren katılımcılara unutamayacakları birlikteliklerin en anlamlısını da yaşatmış oldu. Van Gölü’nün dili olsaydı, aynı anlamı belki de şöyle özetlerdi: “Benimle bütünleşen’ doğal güzelliklerinin sarmaladığı akıl ve emek birikimlerinin çağlar boyu yarattığı kültür zenginliği’ni anımsamak kadar kutsal bir buluşma başka ne olabilir ki?...”

KÜLTÜRLERİN GÖL’Ü

Ahlat’taki bu “kutsal” birlikteliğe katılabilmek için, Mimarlar Odası Van Şube Başkanı Şahabettin Öztürk’le birlikte Van Gölü’nü kuzeyden dolaşıyoruz. Muradiye’yi geçerken solumuzda kalan gölün kıyısındaki Adır Çeşmesi ile açıklardaki Adır Adası’nın önemini anlatan Öztürk, buradaki Lim Manastırı’nın da Akdamar gibi ilgi beklediğini anımsatıyor. Van Gölü’ndeki Çarpanak Adası ile Kuzu Adası’nda da manastırları ve şapelleri olan eski yerleşim kalıntıları var. Göl bu niteliğiyle sadece çevresindeki değil; deyim yerindeyse “içi”ndeki uygarlık değerleriyle de Doğu Anadolu kültürlerinin beşiği konumunda…  Nitekim kuzey kıyısındaki Ünseli’den geçerken burada doğan Yaşar Kemal’i anmakla kalmıyoruz; köyün geleneksel dokusundan tarihsel mimarlık kültürünü de okuyoruz.
Kıyıdaki Alparslan Öğretmen Okulu ise geçmişteki Köy Enstitülerini anımsatıyor. Yol üzerindeki Erciş, ünlü halk ozanı Emrah ile sevgilisi Selvi’nin heykelleriyle bezenmiş…

15.yy’a ait Kadem Paşa Kümbeti, ilçenin göz bebeği… Çelebibağ mevkiindeki Eski Erciş’te yapılan kazılarda ise Selçuklu dönemi belgeleniyor. Yüksekliği 4058 metreyi bulan Süphan Dağı’na yaslanarak yaşanmış bütün bu kültürlerin bölgedeki diğer zenginlikleri arasında Akçaova’daki kümbetler, Adilcevaz’daki Urartulardan kalma Kef Kalesi, Ulu Cami ve 16. yy’ın ürünü Zalpaşa Camisi, yol üzerindeler... Yörede “kayısı”ya “erik” deniyor.. Bu nedenle Şahabettin Öztürk’ün doğduğu Erikbağı Köyü’de bir kayısı ve üzüm cenneti. Ne var ki uğramaya artık zaman kalmadığından, doyumsuz bir kültür yolundan hızla geçerek Ahlat’a varıyoruz. Aynı günün akşam saatlerinde ünlü Selçuklu Mezanlığı’ndan başlayan gezide ise tüm Van Gölü Havzası’nın her yönüyle kültür başkenti olan çok özel bir yerleşmede bulunduğumuzu anlıyoruz…

ŞAMAN VE BUDİST İZLER…

Ahlat’taki tarih turumuza, arkeolojik kazıların bilimsel başkanı Doç.Dr.Nakış Karamağaralı’nın eşlek etmesi büyük şanstı. Hayranlıkla izlenen antik eşyaların, her biri sanat tarihine geçen eserlerin ve efsanevi ustalara ait yapı kalıntılarının, kendi dönemlerine ait insan ilişkilerini betimleyen öyküleriyle birlikte incelenmesi bir başka oluyor... Yaklaşık 50 bin metrekareye yayılan kazılar, ülkemizdeki en geniş arkeolojik araştırma alanını oluşturuyor. Ahlat Müzesi, alçakgönüllü bir mekanda insanı binyıllar öncesine götürüyor. Özellikle Selçuklularla birlikte Orta Asya’dan uzanan Türk kültür birikimlerini kente kazandıran anıtsal mezarlar, kümbetler, çini fırınları, hamamlar, köprüler ve yaşanmışlıkların her türlü ürünleri, “Şaman” ve “Budist” inançların simgesel bezemelerini Anadolu’yla tanıştırıyor…
Kentteki 6 Selçuklu mezarlığından en büyüğü olan 250 bin metrekarelik Meydanlık Mezarlığı, Selçukluların daha ilk dönemlerinden itibaren ne denli yüksek bir kültür zenginliğiyle Anadolu uygarlıklarına katıldığını gösteren eşsiz bir bellek hazinesi… Bazıları 4 metreyi bulan ve Budizm’de “evren”i simgeleyen ejderha başlarıyla bezeli heykelsi mezar taşlarındaki yazılardan, yine Anadolu’nun bir çok bölgesindeki ünlü yapılara imza atmış Ahlat’lı mimarların, matematikçilerin, fizikçilerin, hatta “devrin bülbülü” tanımıyla ses sanatçılarının, müzisyenlerin ve bunlarla birlikte devlet adamlarının, kahramanların, komutanların, burada gömülü oldukları anlaşılıyor…

TARİHSEL GARNİZON

Alparslan, 1071’de Malazgirt Ovası’nda kazandığı savaşa hazırlanmak için garnizon merkezi olarak Ahlat’ı seçmiş. Büyük zaferi izleyen “Ahlat Şahlar” döneminde, “altın çağ”ını yaşayan kent, Belh ve Buhara ile birlikte “Kubbet-ül İslam” olarak anılır. Ortaçağın en görkemli kentleri Bağdat, Halep, Şam, Kahire, Musul kadar nam salar… Ahlat, Moğolların 1258’deki işgal ve yağmasından sonra bir daha o muhteşem yıllarına geri dönemedi…